Gruss Aus Gondek
Tym razem inspiracją do wpisu na blogu stała się wyjątkowa kartka pocztowa, zatytułowana „Gruss aus Gondek”. Kartka należy do popularnej serii pocztówek wydawanych na przełomie XIX i XX wieku. Tego rodzaju kartki – potocznie nazywane „Grusskami” – najczęściej miały formę składanek lub kolaży z kilkoma ujęciami wybranej miejscowości. Ujęcia te przedstawiały charakterystyczne obiekty i były wykonane w formie fotografii lub rysunków. W czasach, gdy fotografia nie była jeszcze powszechnie dostępna, pełniły także funkcję swoistego albumu wspomnień.
Wystarczy dziś wpisać w wyszukiwarce hasło „Gruss aus”, by zobaczyć, jak wiele miejsc zostało w ten sposób utrwalonych na papierze. Również z Kórnika i Bnina zachowało się kilka takich pocztówek – część z nich można już zobaczyć na blogu „Kórnik – spacer w czasie”.
Dzisiejsza kartka z Gądek prezentuje trzy obiekty – w tym jeden szczególnie intrygujący i tajemniczy. Zapraszam do wspólnej podróży w czasie.
Dominium
W pierwszej kolejności zajmiemy się obiektem znajdującym się po lewej stronie kartki podpisanym słowem Dominium.
W XIX i na początku XX wieku słowo Dominium było często używane w zaborze pruskim i na ziemiach Wielkopolski, by oznaczyć:
Główny budynek folwarczny lub dwór, będący siedzibą zarządcy majątku lub właściciela.
Cały kompleks folwarku – w tym ziemie, zabudowania gospodarcze, stajnie, spichlerze itp.
W Gądkach faktycznie istniał niegdyś zespół dworsko-folwarczny, będący częścią majątku dóbr kórnickich, należących m.in. do rodu Działyńskich. Centralnym punktem tego założenia był dwór dzierżawcy, wzniesiony około 1835 roku. Budynek ten pełnił funkcję rezydencji zarządcy majątku i stanowi jeden z najstarszych zachowanych obiektów w zespole.
Być może na najstarszej mapie dotyczącej folwarku z 1881 roku widzimy, jak wówczas wyglądało „Podwórze i ogród” w Gądkach.
Dwór zlokalizowano na granicy części rezydencjalnej i folwarcznej, na lekkim wzniesieniu, z widokiem na południe. Od frontu znajdował się owalny klomb obsadzony kasztanowcami, a za budynkiem rozciągały się pozostałości parku krajobrazowego, który pełnił funkcję ogrodu dworskiego. Dwór był murowany, otynkowany, posadowiony na kamienno-ceglanym cokole, zaprojektowany na planie wydłużonego prostokąta.
Z dawnych lat świetności folwarku w Gądkach nie zachowały się żadne fotografie, jednak przetrwało wiele map z różnych okresów, które stanowią cenne źródło wiedzy o jego układzie przestrzennym, rozmieszczeniu zabudowań gospodarczych oraz zmianach, jakie zachodziły na przestrzeni lat.
Po 1945 roku folwark w Gądkach został znacjonalizowany i włączony w struktury Państwowego Gospodarstwa Rolnego (PGR) w Kórniku, jako jego zakład pomocniczy. Dwór pełnił funkcje użytkowe – mieściła się tam świetlica oraz mieszkanie kierownika zakładu rolnego. W kolejnych latach budynek został przekształcony na mieszkania pracownicze. Całe założenie uległo stopniowej degradacji i przekształceniom funkcjonalnym.
W latach 90. część zabudowań została rozebrana, a na terenach dawnego podwórza folwarcznego w latach 2001–2007 wybudowano hale magazynowo-produkcyjne. Oznaczało to ostateczne zatarcie historycznego układu folwarku. Kompozycja przestrzenna zespołu, podziały funkcjonalne oraz dawne drogi i szlaki komunikacyjne zostały niemal całkowicie zatarte.
Poniżej zdjęcia folwarku z 2000 roku. Na zdjęciach również widoczna stara „trasa katowicka”.
Obecnie teren zespołu znajduje się częściowo w rękach prywatnych. Budynek dawnego dworu nie jest użytkowany, a jego stan oceniany jest jako przekształcony, bez wartości architektonicznej. W miejscu gospodarczego centrum folwarku znajdują się współczesne obiekty przemysłowe. Zachowały się jedynie nieliczne elementy dawnego założenia.
Obszerne archiwalia na temat samej historii folwarku w Gądkach znajdują się w Bibliotece Kórnickiej PAN.
Dworek można zobaczyć również na Google Street View z 2022 roku.
Gartenparthie
Drugie ujęcie na kartce pocztowej zatytułowane zostało „Gartenparthie” – to archaiczna forma niemieckiego słowa oznaczającego scenę ogrodową lub spotkanie w ogrodzie. Przedstawiona scena ukazuje grupę osób wypoczywających wśród zieleni. Kilka osób siedzi na ławce, a obok ustawione są stoliki i krzesła, co może sugerować, że miejsce to było częścią większego, zorganizowanego obiektu, przystosowanego do przyjmowania gości i organizowania spotkań towarzyskich na świeżym powietrzu.
Uwagę zwracają eleganckie stroje widocznych postaci – kobiety ubrane są w długie suknie, a mężczyźni w garnitury i nakrycia głowy. Styl ubioru charakterystyczny jest dla zamożniejszych warstw społecznych z przełomu XIX i XX wieku.
Najciekawszym elementem tej sceny jest jednak tło po lewej stronie. Na jednym z drzew zauważyć można szyld z niemieckim napisem „Kegelbahn”, co oznacza po prostu kręgielnię. W głębi obrazu widać zarys toru lub ścieżki, który może być pierwszym znanym torem do gry w kręgle w naszej gminie!
W tym miejscu rodzą się pytania:
- czy kręgielnia należała do zespołu dworsko-folwarcznego w Gądkach, czy też była częścią jakiegoś ogólnodostępnego ogrodu przy gospodzie, pensjonacie lub restauracji?
- czy była to atrakcja dla gości dworu, czy też ogólnodostępne miejsce rozrywki?
- czy można było wypożyczyć buty do gry😊?
Analiza dostępnych map historycznych nie wykazała istnienia toru kręglarskiego – być może był to obiekt tymczasowy, sezonowy lub po prostu zbyt drobny, by został uwzględniony w ówczesnej dokumentacji kartograficznej.
Warto zauważyć, że kartka „Gruss aus Gondek” przedstawia również trzeci obiekt – budynek stacji kolejowej, o którym mowa będzie dalej. To sprawia, że nie możemy mieć pewności, iż scena Gartenparthie oraz kręgielnia były częścią zespołu dworskiego. Mogły znajdować się w zupełnie innym miejscu Gądek, bliżej stacji lub przy innej drodze.
Temat pozostaje otwarty, a ujęcie zatytułowane „Gartenparthie” jest dziś nie tylko wspomnieniem minionej epoki, ale także fascynującą zagadką lokalnej historii.
Bahnhof
Trzecim obiektem przedstawionym na kartce pocztowej „Gruss aus Gondek” jest budynek dworca kolejowego, opisany klasycznym niemieckim słowem „Bahnhof”. To właśnie kolej była jednym z najważniejszych impulsów rozwojowych dla Gądek i okolicznych miejscowości w drugiej połowie XIX wieku.
Budowa linii kolejowej Poznań–Jarocin–Ostrów Wielkopolski–Kluczbork rozpoczęła się w 1872 roku, a oficjalne otwarcie nastąpiło 10 grudnia 1875. Trasa została poprowadzona w odległości ok. 5 km od Kórnika, a przystanek najbliższy temu miastu – stacja „Kórnik” – powstał w 1897 roku. Kiedy dokładnie powstała stacja w Gądkach – wymaga to dodatkowej kwerendy – jednak już na mapie z 1890 roku zaznaczony jest zarówno dworzec, jak i towarzyszące mu zabudowania. Można więc przyjąć, że kompleks ten powstał między 1872 a 1890 rokiem.
Na kartce widzimy ceglany budynek dworca, charakterystyczny dla architektury kolejowej z tamtego okresu – prosty, funkcjonalny, o zwartej bryle. Wejście znajduje się w centralnej części, nad nim umieszczono zegar i napis „GONDEK”. Całość tworzy uporządkowaną, symetryczną kompozycję. Co ciekawe, na obrazku zaznaczono aż trzy tory, co świadczy o tym, że była to stacja o istotnym znaczeniu komunikacyjnym.
Przed dworcem i na jego elewacjach dostrzec można lampy gazowe, których mocowania są częściowo widoczne na budynku do dziś. Między pierwszym a drugim oknem od prawej znajduje się niezidentyfikowany element – być może była to skrzynka pocztowa, telefon publiczny lub inny element wyposażenia stacyjnego. Scena uchwycona na kartce pokazuje również kilka osób czekających na pociąg – kobietę z dzieckiem, elegancką panią z parasolką, dwóch mężczyzn – prawdopodobnie mieszkańców lub podróżnych. To nie tylko widok architektoniczny, ale i migawka z życia codziennego Gądek sprzed ponad stu lat.
Co niezwykle cenne – budynek dworca zachował się do dziś w niemal niezmienionej formie. Na przestrzeni lat dodano do niego dobudówki z lewej i prawej strony, a wejście zostało przesunięte – obecnie znajduje się ono na miejscu dawnego prawego okna, które zostało przekształcone w drzwi. Mimo upływu czasu na elewacji nadal widoczne są ślady historii – m.in. wspomniane mocowania lamp i nieregularność cegieł w miejscu dawnych elementów wyposażenia.
Warto wspomnieć, że istnieje jeszcze druga kartka pocztowa z Gądek z serii „Gruss aus…”, prawdopodobnie zbliżoną datą do omawianej, ale już fotograficzna, a nie rysunkowa. Przedstawia ona ten sam budynek dworca – już z dobudówkami – oraz inne obiekty związane z infrastrukturą stacyjną. Na budynku dworca po lewej stronie widać coś na kształt pergoli.
Dworzec PKP w Gądkach i jego historia z pewnością zasługują na osobne opracowanie – zarówno ze względu na zachowany stan budynku, jak i jego znaczenie w historii lokalnej komunikacji i przemian społecznych.
Kartka „Gruss aus Gondek” to wyjątkowy zapis historii miejscowości z przełomu XIX i XX wieku. Przedstawia trzy sceny: dwór dzierżawcy będący częścią zespołu folwarcznego, spotkanie ogrodowe – Gartenparthie, gdzie w tle odkrywamy niespodziewanie kręgielnię, oraz dworzec kolejowy, który zachował się do dziś.
Choć nie przetrwały fotografie z czasów świetności folwarku, kartka i dawne mapy pozwalają odtworzyć fragment zapomnianego świata. To nie tylko pamiątka – to cenne źródło wiedzy o historii Gądek, pełne detali, zagadek i tropów do dalszych odkryć.
Jeśli posiadasz zdjęcia, dokumenty lub informacje związane z historią Gądek – dawną lub współczesną – zapraszam do kontaktu. Nawet drobne szczegóły mogą okazać się istotne i pomóc w dalszym dokumentowaniu przeszłości tej miejscowości.
