Kościół pw. Św. Ducha w Kórniku
W Kórniku, podobnie jak w wielu innych polskich miastach, istniały niegdyś dwa kościoły. Pierwszym z nich był kościół kolegiacki pw. Matki Boskiej, Wszystkich Świętych i Świętego Bartłomieja, obecnie funkcjonujący jako Kościół pw. Wszystkich Świętych. Na drugim końcu Rynku, stał drugi, drewniany kościół szpitalny pod tradycyjnym wezwaniem św. Ducha, ufundowany przez biskupa Uriela Górkę pod koniec XV wieku.
Ten drugi obiekt sakralny znajdował się na rogu ulic Poznańskiej i dzisiejszej ulicy Szkolnej (wcześniej Szpitalnej), na miejscu, gdzie obecnie mieści się Zespół Szkół w Kórniku, (kiedyś Liceum Ogólnokształcące w Kórniku, jeszcze dawniej Szkoła Katolicka).
Duży drewniany krzyż znajdujący się na szczytowej ścianie kórnickiego Zespołu Szkół stanowi pamiątkę po istniejącym tam niegdyś kościele Świętego Ducha.
Początki Kórnickiego Rynku
Warto zacząć od kontekstu urbanistycznego. W dawnych czasach, rynek w Kórniku był znacząco większy niż dziś. Otaczany przez dwie główne arterie biegnące wzdłuż miasta – ulicę Poznańską oraz ulicę Miejską (obecnie Wojska Polskiego) – rynek był pierwotnie obszernym, podłużnym placem targowym. Jego wymiary, prawdopodobnie stopniowo, zostały zredukowane w wyniku rozbudowy zabudowań, co doprowadziło do obecnego, znacznie mniejszego, prostokątnego rynku, którego kształt nie zmienił się do dzisiaj.
Poniżej mapa Kórnika z 1780 roku.
Lokalizacja i założenie Kościoła Świętego Ducha
Kościół św. Ducha został ulokowany na dużej działce, wydzielonej z trójkątnego kwartału, który zajmował północną część ówczesnego, rozległego placu targowego. Data jego założenia, oparta na hipotezach, to rok 1495. Możliwe, że wskazuje to na okres, w którym zaczęto przekształcać ów plac. Kościół był podległy proboszczowi kościoła kolegiackiego.
Poniżej plan Kórnika z 1794 roku z zaznaczoną lokalizacja kościoła.
Wizytacje kanoniczne
O architekturze i wnętrzach kościoła św. Ducha informacje są szczątkowe. Nie zachowała się lub do tej pory nie została odnaleziona żadna rycina przedstawiająca wygląd świątyni. Jego stan potwierdzają jedynie wizytacje kanoniczne przeprowadzone w latach 1639, 1696, 1727, 1777 i 1784.
Wizytacje kanoniczne to praktyka w Kościele katolickim służąca monitorowaniu i ewaluacji zarządzania parafiami oraz ich stanu duchowego.
Proces ten miał kilka kluczowych aspektów, m.in. inspekcja nieruchomości polegająca na dokładnym sprawdzeniu kościoła, klasztoru czy innych obiektów kościelnych pod kątem ich stanu technicznego i zgodności z wymogami liturgicznymi.
Kościół Świętego Ducha w Kórniku
Ze wspomnianych wizytacji wynika, że kościół był zaniedbany. Już podczas wizytacji w 1639 roku zanotowano brak wyposażenia, choć w świątyni stały cztery ołtarze.
Podobny jednak stan prezentowała również Kórnicka Kolegiata. U progu XVIII wieku Kórnik przeszedł gehennę powtórnego najazdu Szwedów. Skutki wojny północnej sprawiły, że kościół parafialny przedstawiał sobą mało ciekawy obraz.
Zapewne przejścia wojenne, jak i brak od dawna postulowanych remontów spowodowały katastrofę – zawaliła się sygnaturka stojąca na fasadzie, zachodnie przęsła sklepień zapewne runęły i zdruzgotały dwa spośród ośmiu ołtarzy. Dlatego też wizytacja z 1737 roku stwierdza, że:
Święte obrządki w kościele tym więcej niźli od trzydziestu lat, jak i obecnie, nie odbywają się, które do kaplicy Św. Ducha przeniesione; tamże sakramenta wszelkie udzielane są.
W pierwszej połowie XVIII wieku kościół Św. Ducha stanowił zatem główną świątynię ówczesnych Kórniczan. Do tegoż kościoła przeniesiony został również ołtarz Matki Bożej Różańcowej Kórnickiej wraz z cudownym obrazem.
Dopiero generalny remont kolegiaty przeprowadzony przez Teofilę Szołdrską-Potulicką sprawił, że ołtarze oraz wyposażenie wróciło do kościoła parafialnego.
Do końca XVIII wieku, stan kościoła Św. Ducha znacznie się pogorszył. W czasie wizytacji archidiakona poznańskiego Franciszka Rydzyńskiego z końca XVIII w. kościół Św. Ducha był już tak zrujnowany, że nie odprawiano w nim żadnych nabożeństw. W końcu XVIII wieku kościół był już opuszczony i został rozebrany.
Sama kwestia rozbiórki kościoła niesie natomiast za sobą pewną legendę, do której wrócę na końcu wpisu.
Obraz Stanisława Łuczaka
Jak wspomniałem powyżej, nie wiadomo, jak wyglądał drugi kórnicki kościół szpitalny pw. Św. Ducha. Mamy jedna kilka informacji, które pozwalają na wyobrażenie sobie bryły tejże świątyni. Oto fakty:
- lokalizacja: miejsce dzisiejszego Zespołu Szkół w Kórniku – skrzyżowanie ul. Poznańskiej i Szpitalnej (Szkolnej),
- budowa: kościół drewniany z przełomu XV i XVI wieku,
- otoczenie: cmentarz, przytułek (szpital), domostwa.
Więcej prac Pana Stanisława Łukacza można zobaczyć we wpisie Stanisław Łuczak i jego obrazy
Na obrazie kościół stoi ustawiony szczytem do ulicy Poznańskiej, z prawej strony w tle biegnie dawna ulica Szpitalna. Poniżej orientacyjna lokalizacja.
Przykościelny cmentarz
W pobliżu kościoła Świętego Ducha istniał niewielki cmentarz, którego zlikwidowano na początku XIX wieku. Choć dokładna lokalizacja cmentarza pozostaje nieznana, zachowały się ślady jego istnienia.
Podczas prac ziemnych w latach 70. XX wieku, związanych z instalacją podziemną przy chodniku ulicy Poznańskiej obok liceum, odkryto liczne ludzkie kości.
Alternatywne wskazówki co do lokalizacji cmentarza dostarczyli mieszkańcy bloku nr 1 na Placu Powstańców Wielkopolskich w Kórniku. Z pozyskanych informacji wynika, że po wybudowaniu bloku w latach 60. XX wieku i osiedleniu się tam mieszkańców, również napotykano na ludzkie kości podczas prac ziemnych.
Szpital
Nieopodal kościoła znajdował się również szpital, który był de facto przytułkiem dla ubogich. Obiekt ten był utrzymany z funduszu w wysokości 124 złotych, który corocznie finansowała kapituła katedralna w Poznaniu. Według wizytacji przeprowadzonej przez archidiakona Świętosława Strzałkowskiego w 1639 roku, w szpitalu przebywało sześciu ubogich. Byli oni dodatkowo wspierani przez dziedziców Kórnika oraz lokalnych mieszczan. Kolejna wizytacja, którą przeprowadził archidiakon Mikołaj Zalaszowski w 1696 roku, wykazała, że szpital dysponował własnymi gruntami rolnymi i ogrodami.
Niestety, XVIII wiek przyniósł regres w funkcjonowaniu szpitala. Wizytacja z 1727 roku ujawniła, że budynki gospodarcze takie jak chlew i stodoła, legły w gruzach. W 1784 roku po zabudowaniach gospodarczych pozostał jedynie pusty plac. Ostatnie wzmianki o szpitalu pochodzą z 1794 roku.
Legenda na temat rozbiórki Kościoła Św. Ducha
Stara wieść kórnicka niesie, że kościół św. Ducha w Kórniku faktycznie wymagał rozbiórki, jednak nie został on zburzony i zniszczony tylko… sprzedany do Żabna – wsi w województwie Wielkopolskim znajdującej się niecałe 30 km od Kórnika (pomiędzy Mosiną a Śremem).
W Żabnie do tej pory stoi domniemany kórnicki kościół. To na podstawie jego wyglądu Pan Stanisław namalował swój obraz, zmieniając kilka detali wg swojego wyobrażenia.
Poniżej porównanie obu kościołów
Zaglądając do Wikipedii dowiadujemy się, że:
Kościół św. Jakuba Apostoła – zabytkowy, drewniany kościół parafialny – zbudowano w 1789 (data na belce nad chórem) na planie krzyża, a poświęcono w 1792. Fundatorem był Jakub Biliński – właściciel wsi. Obiekt zbudowano w konstrukcji sumikowo-łątkowej i oszalowano. Posiada jedną nawę. W trzykondygnacyjnej wieży z kruchtą wisi dzwon z 1799. Wyposażenie jest późnobarokowe i pochodzi z 1790. Większość polichromii namalowano w 1956. W ołtarzu głównym XVIII-wieczne obrazy św. Jakuba Apostoła i św. Katarzyny.
Daty rozbiórki kościoła w Kórniku oraz budowy kościoła w Żabnie mniej więcej się zgadzają. Pojawiają się zatem pytania:
- Czy w archiwach naszej parafii znajdują się jakieś dokumenty poświadczające sprzedaż drugiej kórnickiej świątyni?
- Czy w najstarszych aktach parafii w Żabnie znajdziemy potwierdzenie jej zakupu?
- Czy jest to możliwe, że 30 km od nas stoi kórnicki zabytek klasy zerowej?
- Czy faktycznie we wnętrzach tego kościoła modlili się nasi praojcowie?
Pytania pozostawiam otwarte. Być może kiedyś przyjdzie czas na rozwiązanie tej zagadki.
Amen.
źródła:
- „Z dziejów Kórika i Bnina Tom II” – Dzieje parafii kórnickiej
- „Kolegiata Kórnicka” Jacek Kowalski
- Pamiętniki Biblioteki Kórnickiej
- Wikipedia
- komentarz Paweł Waszak
